Św. Onufry był pustelnikiem, żyjącym na pustyni tebaidzkiej, gdzie przez kilkadziesiąt lat modlił się i pokutował. Jedynym okryciem pustelnika były włosy i długa broda, a pożywieniem chleb, który codziennie przynosił mu anioł. Ikona św. Onufrego umieszczona jest w cerkwi monasteru z prawej strony ikonostasu w pierwszym rzędzie. Z lewej strony ikonostasu znajduje się ikona Matki Bożej zwanej Jabłeczyńską, otaczana w klasztorze szczególną czcią.

Po unii brzeskiej ogłoszonej w 1596 r. klasztor w Jabłecznej pozostał prawosławny i stał się ważnym ośrodkiem życia monastycznego i myśli teologicznej. Zasięg oddziaływania monasteru św. Onufrego w tym czasie odzwierciedlają zapisy w Pominalniku – księdze, w której odnotowane zostały nazwiska osób, za które modlono się w klasztorze. W latach 1640-1642 zapisano osoby z ponad 60 podlaskich miejscowości. Pod koniec XVII w. w świątyni znajdowało się 80 srebrnych wotów.

Rozwój monasteru nastąpił w XIX wieku. Po utracie przez Polskę niepodległości klasztor w Jabłecznej znalazł się najpierw w zaborze austriackim, a po 1815 roku w Królestwie Polskim włączonym do Rosji. W latach 1837-1840 został wzniesiony nowy kompleks klasztorny, który istnieje do dziś. Składa się on z przestronnego dziedzińca, na którym została zbudowana cerkiew nakryta jedną owalną kopułą, dzwonnicy bramnej, budynków przeznaczonych dla zakonników oraz zabudowań gospodarczych i ogrodzenia. W tym czasie w klasztorze powstała także szkoła parafialna dla uczniów różnych wyznań, a później także szkoła ikonograficzna i dla dyrygentów chórów parafialnych. W II połowie XIX wieku, po powstaniu styczniowym i likwidacji unii brzeskiej na ziemi chełmskiej (1875), Jabłeczna odgrywała szczególną rolę w akcji przywracania dominującej roli Kościoła prawosławnego na tych terenach i umacnianiu ich zależności od Rosji. Okres świetności i wzmożonej działalności duszpasterskiej i społecznej przeżywał monaster po reaktywowaniu diecezji chełmskiej w 1905 roku. Rozbudowano wówczas cerkiew klasztorną, wzniesiona została także kaplica Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny i kaplica Spotkania Pańskiego w miejscu objawienia św. Onufrego. W 1907 roku w klasztorze powstało seminarium nauczycielskie, kształcące nauczycieli szkół parafialnych oraz szkoła rzemieślnicza i rolnicza. Mnisi prowadzili ambulatorium dla mieszkańców pobliskich wsi, pomagali ubogim i potrzebującym. W 1913 roku w klasztorze przebywało 80 mnichów. Po wybuchu I wojny światowej monaster został ewakuowany do Rosji. Mnisi zabrali ze sobą cudowne ikony. Klasztor wznowił działalność w 1919 roku. W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległa większość zabudowań klasztornych. Powojenne przesiedlania ludności prawosławnej i antyreligijna polityka władz państwowych znacznie osłabiły rolę klasztoru. Nie zdołano go jednak zlikwidować. Przez wiele lat monaster w Jabłecznej był jedynym męskim klasztorem prawosławnym w Polsce. Odrodzenie klasztoru rozpoczęło się wraz z powrotem cudownych ikon w 1953 roku. W latach 1974-1992 funkcjonowało w Jabłecznej Wyższe Prawosławne Seminarium Duchowne kształcące nowych duchownych dla całego Kościoła prawosławnego w Polsce. Przywrócenie diecezji lubelsko-chełmskiej w 1989 roku spowodowało wzrost znaczenia monasteru także jako centrum pielgrzymkowego. Każdego roku w dniu św. Onufrego (25 czerwca) gromadzą się w klasztorze dziesiątki tysięcy wiernych oraz hierarchia Kościoła prawosławnego. Świąteczne nabożeństwo zaczyna się w wigilię święta całonocnym czuwaniem, a kończy następnego dnia liturgią poprzedzoną uroczystą procesją w czasie wschodu słońca.

„Bardzo głębokim świtem, gdy myśmy jeszcze spali, rozległy się nagle dalekie dzwony i odgłosy śpiewu. Zerwaliśmy się i szybko poszli do bramy klasztoru, skąd z chorągwiami i świecami, za krzyżem św. wychodził już pochód na nadrzeczne łąki, gdzie na pagórku, na samym brzegu rzeki stoi cerkiewka – czasownia. Mijamy stare wierzby, słupki granicy rozstawione wzdłuż brzegu, kluczymy wśród moczarów kierując się na płonącą już ogniem świec w dali cerkiewkę. Stajemy tłumnie na stoku pagórka, u podnóża drewnianej kaplicy. Tam mieści się tylko ołtarz, przy którym teraz Biskup w otoczeniu licznego duchowieństwa odprawia świętą liturgię. Za plecami ostatnich ludzi stoją drzewa, po łące kroczą bociany, krowy obudziły się, przeleciała cicho czapla. Trzymamy świeczki, a na niebie, pierwsze różowe blaski świtu”. (Michał Klinger)

Justyna Masłowiec

Literatura:
Jackowski A., Pielgrzymowanie, Wrocław 1998.
Jackowski A. [red.], Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, Kraków 1998.
Jadczak S., Monaster w Jabłecznej. Sanktuarium polskiego prawosławia, Lublin 1992.
Kuprianowicz G., Leśniewski K., Monaster św. Onufrego w Jabłecznej, Jabłeczna, 1995.
Klinger M., Podróż do klasztoru św. Onufrego w dniu jego święta, „Polska Sztuka Ludowa” 1991, t. 45, nr 3-4, s. 60-61.
Mironowicz A., Monaster św. Onufrego w Jabłecznej, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1998, nr 9, s. 26-43.
Ogrodowska, B., Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa 2006.
Skibińska-Opoka L., Geografia prawosławia w Polsce, „Peregrinus Cracoviensis” z. 6, 1998, s. 175-187.